پروفسور ساموئل رهبر، پژوهشگر پرآوزاه‌ی ایران در زمینه‌ی هموگلوبین و فرآیند پیوند قندها به این مولکول است. او دکترای تخصصی ایمنی‌شناسی را از دانشگاه تهران دریافت کرد و آزمایشگاه پژوهشی هموگلوبین را در همین دانشگاه راه‌اندازی کرد. کشف پروفسور رهبر، یعنی افزایش مقدار هموگلوبین گلیکوزیله (HbA1c) در افراد دیابتی، امروزه چراغ راه میلیون‌ها پزشک و بیمار دیابتی است. امروزه با تعیین مقدار HbA1c در نمونه خون بیمار مشخص می‌شود که آیا بر مقدار قند خون خود نظارت خوبی داشته است یا نه. پروفسور رهبر بیش از یازده گونه هموگلوبین دیگر نیز کشف کرده است.

زندگی‌نامه

پروفسور ساموئل رهبر در 22 اردیبهشت 1308 خورشیدی(12 می 1929 میلادی)در خانواده‌ای دانش‌دوست در شهر همدان به دنیا آمد. مادرش در خانه به زبان فرانسه سخن می‌گفت تا فرزندانش تا اندازه‌ای با یک زبان بیگانه آشنا شوند. برادر بزرگش آموزگار شیمی و فیزیک بود و کتاب‌هایی در شیمی نوشته بود که چندی در دبیرستان‌ها به عنوان کتاب رسمی آموزش داده می‌شد. او الگوی خوبی برای ساموئل، سه برادر دیگر و دو خواهرش بود که همگی در راه دانش و فرهنگ گام نهادند. ساموئل آموزش‌های آغازین را در مدرسه‌ی اتحاد و دبیرستان پهلوی گذراند. آموزگار ادبیات، آقای باقر ادبی تاثیر عمیقی بر او داشته است.

ساموئل رهبر دوره‌ی عمومی پزشکی خود را در سال 1953 در دانشگاه تهران به پایان رساند و در سال 1963 دکترای تخصصی ایمنی‌شناسی را از همین دانشگاه دریافت کرد. پروفسور رهبر از سال 1952 تا 1960 در شهرهای آبادان و تهران به فعالیت‌های پزشکی بالینی پرداخت، اما در سال 1959 به زندگی دانشگاهی بازگشت و پس از دریافت درجه‌ی دکترا در بخش ایمنی‌شناسی دانشگاه تهران مشغول کار شد.

ساموئل رهبر از 1968 تا 1969 به عنوان فرصت مطالعاتی در کالج پزشکی آلبرت انیشتین در نیویورک به فعالیت‌های پژوهشی مشغول شد. این مدرسه‌ی پزشکی در واقع جایگاه خلاقیت و پویایی فراوانی بود و در همان جا بود که او همکاری پژوهشی خود را با چهره‌های شاخص پزشکی به ویژه پروفسور هلن ام. رانی آغاز کرد. او پس از بازگشت به تهران در سال 1970 درجه‌ی استاد تمام (پروفسوری) را دریافت کرد و به عنوان مدیر بخش زیست‌شناسی کاربردی دانشگاه علوم پزشکی تهران به فعالیت‌های خود ادامه داد.

پروفسور رهبر پس از انقلاب به آمریکا کوچ کرد و در بخش هماتولوژی و پیوند مغز استخوان شهر هوپ در ایالت کالیفرنیا به عنوان همکار پژوهشی مشغول فعالیت شد و از سال 1979 مدیرت آزمایشگاه پژوهشی هموگلوبین را برعهده گرفت. سه دختر پرفسور رهبر نیز راخه پدر را پیش گرفته‌اند و همه با درجه‌ی ممتاز از دانشگاه‌های آمریکا فارغ التحصیل شده‌اند. رویا، دختر بزرگ او، پژوهشگر زیست‌شناسی مولکولی است؛ گیتا، دختر دوم، پزشک است و فیروزه، جوان‌ترین دختر او، دندان‌پزشک است.

دستاوردهای علمی

پروفسور رهبر در سال 1963 به پیشنهاد استادش هرمان لمان (Herman Lehmann)، استاد دانشگاه کمبریج انگلستان، آزمایشگاه پژوهشی هموگلوبین را در دانشگاه تهران بنیان‌گذاری کرد و در 15 سال کار پژوهشی توانست 220 هزار نمونه خون را برای هموگلوبین‌های غیرعادی بررسی کند. او علاوه بر هموگلوبین‌هایی که پیش از آن کشف شده بود، یازده هموگلوبین جدید را نیز کشف کرد. اما کشف هموگلوبین گلیکوزیله (HbA1c) به سال 1967 مهم‌ترین دستاورد پژوهشی او به شمار می‌آید که نام او را در جهان پرآوازه کرده است.

در سال 1958، آلن و همکارانش مقاله‌ای منتشر کردند و از هتروجنیسیته (یکدست نبودن) هموگلوبین A خبر دادند. هموگلوبین پروتئینی است که درون گلبول‌های قرمز خون وجود دارد و به جا به جایی گازهای تنفسی کمک می کند. آلن انتظار داشت وقتی نمونه‌ای از هموگلوبین A را در دستگاه جدا کننده‌ی پروتئین‌ها (دستگاه الکتروفورز) قرار می‌دهد، همه‌ی مولکول‌های هموگلوبین در یک جا جمع شوند. اما هموگلوبین‌ها در چهار منطقه نواری شکل از هم تفکیک شدند: A1a, A1b, A1c, A1d

تا مدت‌ها برای این یافته تفسیری وجود نداشت و برخی حتی آن را نتیجه‌ی آلوده بودن مولکول‌های هموگلوبین به مولکول‌های دیگر می‌دانستند. هنگامی که پروفسور رهبر نتیجه‌ی برسی نمونه‌ی هموگلوبین 1200 بیمار بیمارستانی را گزارش کرد و خاطر نشان کرد دو نفر بیمار دیابتی هموگلوبینی داشتند که در ژل نشاسته‌ای دستگاه الکتروفورز خیلی سریع جا به جا می‌شد، همه چییز تغییر کرد. به علاوه ، وی گزارش کرد در 47 بیمار دیابتی از جمله 11 کودک دیابتی نیز این نوع هموگلوبین را پیدا کرده است. اندکی بعد مشخص شد این هموگلوبین خاص، که فقط در بیماران دیابتی به مقدار قابل ملاحظه‌ای یافت می‌شود، همان هموگلوبین نوار A1c است.

بعدها مشخص شد هموگلوبین HbA1c) A1c4) تا 6 درصد کل هموگلوبین را در فرد سالم تشکیل می‌دهد و مقدار آن در افراد دیابتی که قند خونشان به خوبی تحت نظارت نباشد، به شدت افزایش می‌یابد و به 17 درصد نیز می‌رسد. در واقع، افزایش قند خون باعث می‌شود مولکول‌های قند به هموگلوبین‌ها متصل شوند و هموگلوبین قنددار(هموگلوبین گلیکوزیله) تشکیل شود که همان HbA1c است.

امروزه با تعیین مقدار HbA1c در نمونه خون بیمار دیابتی مشخص می‌شود که آیا بر مقدار قند خون خود نظارت خوبی داشته و به سفارش‌های پزشک توجه داشته است یا نه. به عبارت دیگر مقدار HbA1c نشان دهنده‌ی وضعیت سلامتی فرد دیابتی است. بنابراین، کشف پروفسور رهبر، یعنی افزایش مقدار HbA1c در افراد دیابتی، امروزه چراغ راه میلیون ‌ ها پزشک و بیمار دیابتی است. پروفسور این کشف اتفاقی را هدیه خداوند می‌داند؛ هدیه‌ای که خداوند از راه ایشان به همه بیماران دیابتی عطا کرده است.

پروفسور رهبر پس از کوچ دوباره به آمریکا پژوهش‌های خود را روی ساختمان HbA1c ادامه داد و از سال 1996 برای ساختن مهارکننده‌های گلیکوزیله (قنددار شدن) پروتیین‌ها کوشش کرد. او تا کنون نزدیک 100 مقاله‌ی پژوهشی منتشر کرده است که بیشتر آن‌ها درباره‌ ساختمان هموگلوبین‌ها و فرآیند گلیکوزیله‌شدن است. از او چند مقاله‌ی مروری (review) که از نظر جایگاه علمی نویسنده بسیار مهم است، منتشر شده که تازه‌ترین آن در مجله‌ی Annals of the New York Academy of Sciences چاپ شده است. این مقاله چکیده‌ی دستاوردهای دانشمندان و پژوهش‌های خود پروفسور رهبر درباره‌ی روند گلیکوزیله شدن هموگلوبین است.

سپاس‌گذاری جهانیان

1. پروفسور رهبر جایزه‌ی دستاوردهای علمی جاودانه‌ی انجمن دیابت آمریکا را دریافت کرده است و در سال 1996 به عنوان عضو افتخاری انجمن دیابت اروپا (EASD) و پژوهشگر برتر دیابت برگزیده شد. در معرفی شخصیت پژوهشی او در مجله‌ی دیابتولوجیا چنین آمده است: «ساموئل یک شخصیت دانشگاهی شگفت‌انگیز، بخشنده، کوشا و پرکار، درستکار و نیک‌کردار است. او دارای خلاقیت واقعی است که گاهی فروتنی‌اش، آن را پوشیده می‌دارد.» 

2. پرفسور رهبر همواره به عنوان یکی از مفاخر آزمایشگاه پژوهشی هوپ مورد توجه بوده است. در همایشی که به نشانه‌ی سپاسگذاری از کوشش‌های او برگزار شد، تصویر چهره‌ی او را در آلبوم نام‌آوران دستاوردهای علمی، گنجاندند و همین بنیاد پژوهشی کتابی درباره‌ی کشف مهم پروفسور رهبر و اثر آن بر پیشرفت‌های بالنی، منتشر کرده است.

3. پروفسور ریچارد روکو از دانشگاه سانفرانسیسکو در کتابی با عنوان مقاله‌های برجسته‌ی شیمی بالینی، 39 مقاله را به عنوان مقاله‌های برجسته‌ی سده‌ی بیستم میلادی برگزیده که مقاله‌ی پروفسور رهبر با عنوان An abnormal hemoglobin in red cells of diabetics (هموگلوبین غیرعادی در گلبول‌های قرمز بیماران دیابتی)یکی از آنهاست. در پیش‌گفتار این کتاب آمده است: مقاله‌هایی که در این کتاب معرفی می‌شوند، نقاط عطف مهم و تابلوهای راهنما برای پیشرفت شیمی بالینی در سده‌ی بیستم میلادی هستند.

4. پروفسور لوتر توماس از آلمان و پروفسور سابین پوشر از سوییس در کتابی که درباره‌ی تاریخ تشخصی آزمایشگاهی نوشته‌اند، دگرگونی‌های انقلابی را که در تشخیص آزمایشگاه رخ داده است، از بررسی ساده‌ی ادرار در گذشته تا بررسی‌های دقیق امروزی، برشمرده‌اند که کشف مهم پروفسور رهبر درباره‌ی هموگلوبین گلیکوزیله در بیمارن دیابتی در صفحه‌ی 54 آن آمده است.

Sam is a wonderful colleague, generous, hard working, and honest. He has a real creativity which is sometimes obscured by his modesty. Winterhalter, K.H. (1996). Honorary Members. Diabetologia 39: October News Section p. 49.

کتاب‌هایی که به معرفی کشف پروفسور رهبر پرداخته‌اند:

1. The discovery and impact of hemoglobin variation, Edited by Dr Susan Kane and Dr Steven Novak in 2005.

2. The Landmark Papers in Clinical Chemistry, Edited by Professor Richard Rocco, San Francisco State University, published in 2006 by Elsevier

3. SENSES, SENSORS, AND SYSTEMS: A journey through the history of laboratory diagnosis “edited by Professor Lothar Thomas, Frankfurt , Germany and Professor Sabine Pauser, Basel , Switzerland , published in 2004 by Editions Roche (ISBN 3-907770-89-7)

در شبکه

1. فهرست مقاله‌های پروفسور رهبر در جست و جوی گوگل

2. فهرست مقاله‌های پروفسور رهبر در پاب‌مد

3. مقاله‌ی مروری پروفسور رهبر در مجله‌ی Ann. N.Y. Acad. Science

4. سپاس‌گذاری از کوشش‌های پروفسور رهبر در مقاله‌ای در همان مجله

5. معرفی پروفسور رهبر به عنوان عضو افتخاری انجمن دیابت اروپا

6. معرفی پروفسور رهبر در پایگاه آزمایشگاه پژوهشی شهر هوپ 

7. سخنرانی پروفسور رهبر در همایش انجمن دیابت آمریکا

منبع: پایگاه علمی جزیره دانش